De wereld wordt allengs kleiner en onze knagende vragen worden in gelijke tred groter. Vragen over energietransitie, klimaatcatastrofes, migratie, milieuvervuiling, mensenrechten, onderdrukking, ongelijkheid, de oorlog in Oekraïne en al die andere woedende oorlogen die we al jaren veronachtzamen, zoals in Irak, Jemen, Nagorno-Karabach, Oost-Oekraïne en Syrië, het uitsterven van soorten of onze knagende vragen over verduurzaming. Vragen die, wanneer we er over nadenken, alles te maken hebben met bewustwording van de mensheid. Tegen die achtergrond ben ik optimistisch over de toekomst: het mooiste gaat nog komen.

Om dat optimisme van mij te verklaren, moet ik eerst onze plek in het geheel duidelijk maken: onze betekenis na de oerknal, want verder terugkijken durven of kunnen we niet. Onder alle levensvormen is er slechts eentje, die terugkijkt het heelal in. Die zichzelf in staat stelde door het schrift en later via celluloid en de digitale wereld collectief van elkaar te leren, zelfs wanneer de docent al eeuwen geleden overleden is. Een soort, die met zijn abstracte denken een ruimer bewustzijn ontwikkelde dan wie ook. Onze plek is ons bewustzijn. Onze betekenis de ontwikkeling daarvan.

Met de oerknal ontstond een geheel waar alles om elkaar draait. De knal had de precieze heftigheid dat atomen ontstonden, waarin om de kern elektronen draaien. Atomen konden zo verbindingen met andere atomen aangaan waardoor alle materie ontstond; ons decor en later ook wijzelf. Maar het duurde nog lang voordat er van iets levends sprake was. De aarde draaide jaar na jaar om de zon en de zon hoogstwaarschijnlijk rondom een superzwaar zwart gat, Sagittarius A*. En zo lijkt het ontstane universum vol van sterrenstelsels waarin alles om elkaar heen draait. Na verloop van tijd ontstond er dus leven op aarde. En onder alle nieuwe en al weer uitgestorven levensvormen zijn de nu levende soorten stuk voor stuk winnaars volgens de Darwinistische evolutietheorie; inmiddels gebaseerd op natuurlijke èn onnatuurlijke selectie.

Nu denken wij een stip op de cirkel boven het hoofd van de Vitruvian Man, die Leonardo da Vinci circa 1490 tekende; hij staat boven dit stukje afgebeeld. Zijn lichaam verbindt van boven naar beneden als het ware het geestelijke (het niet materialistische) met het materialistische; de aarde. En hij verbindt met zijn rechterarm het publieke met het private aan zijn linkerarm. En tussen deze zien wij rechtsboven religie, rechtsonder rationaliteit en zakelijkheid, linksonder hedonisme en zintuiglijkheid, en linksboven kunst en spiritualiteit.

En we stellen vast dat deze soort zijn bewustzijn begon met een natuurgodsdienst; gesymboliseerd door de stip op de cirkel boven het hoofd van de Vitruvian Man. Met hun natuurgodsdienst hielden de mensen grip op hun probleem met verandering. Volgen wij de weg van bewustwording van de mensheid, dan draaien we over de cirkel tegen de klok in en zien in het Westerse denken de dominantie van de kerk ontstaan. Maar nadat de kerk zoveel macht kreeg dat zij afdwong de absolute waarheid te verkondigen en menig criticaster op een brandstapel de dood in joeg, werd de tijd rijp voor de verlichting, want bij een teveel van het een, rijpt telkens de tijd voor een vervolgstap. Dat leert de ervaring. De aarde werd niet meer gezien als het middelpunt van alles, maar als een van de draaiende planeten om de zon. Misstanden door kerkelijke leiders werden langzaamaan niet langer getolereerd. Schisma’s en afvalligen volgden. Ons gemeenschappelijk bewustzijn opende zich stap voor stap voor het collectieve, objectieve, publieke, uniforme en het universele.

En er ontstond een nieuwe dominantie van de machtigen en horigheid aan hen lokte verzet uit. Nee, de adel staat niet boven het volk. We moeten gaan leven in vrijheid, gelijkheid en broederschap. Ja, we zijn al bij de Franse Revolutie. Daarna werd de tijd rijp voor een rationeel bewustzijn. Waarmee helaas de weg vrij gemaakt werd naar een volgend teveel aan op rationaliteit en zakelijkheid gebaseerde macht; het streven naar ein Volk, ein Reich, ein Führer. Nadat das Reich und die Führer verslagen waren, ontstond in ons deel van Europa ruimte voor een nieuw bewustzijn: het materialisme, waarmee we aangeland zijn op een stip op de cirkel onder de voeten van Leonardo da Vinci’s Vitruvian Man. Bezit en geld werden doelen op zich, in plaats van middelen om comfortabel te leven. Er volgde een tijd gericht op individueel genot en lust. Nadat in 1989 de muur viel, is dat materialisme in een stroomversnelling geraakt. Alle nutsvoorzieningen moesten geprivatiseerd worden, en de kloof tussen degenen met en zonder bezit nam weer schrikbarend toe. Het einde van de geschiedenis, riep Francis Fukuyama, in de tijd van het diverse, individuele, private, singuliere en het subjectieve. Maar helaas levert het kopen van bijvoorbeeld landbouwgrond of regimeverandering in andere delen van de wereld afgunst, haat en een overmatig gevoel van buitensluiting, in plaats van stabiliteit en vrede, evenals een overal toenemende kloof tussen arm en rijk en een te grote dominantie op het wereldgebeuren van het hyperkapitalistische Amerika.

En daar staan we nu op de cirkel van bewustwording. We weten iets van ons gemeenschappelijk verleden en velen hebben zorgen over de toekomst. Wanneer we ons proces van bewustwording voltooien, waar het toch eigenlijk allemaal om draait, belooft het laatste nieuwe stukje van de cirkel een toekomst met hoofdrollen voor feminisme, kunst, spiritualiteit en voelen. Het meest urgent lijkt me het opnieuw tot stand brengen van een voldoende gedeeld moreel kader; het is de nu ontbrekende kiel die het schip in de storm overeind moet houden.

Overigens gaat het in die cirkel om een genoeg aan het geestelijke en aan het materiële, en een genoeg aan het publieke en aan het private opdat we in broederschap, hetschap, liefde, vriendschap en zusterschap kunnen leven: de balans die iedereen recht doet.

Verder verwijs ik u graag naar de lezing van hoogleraar Geowetenschappen aan de Universiteit Utrecht Klaas van Egmond over ‘Het morele kader van een duurzame samenleving’, op wiens betoog van maandag 14 maart jl. voor de Bilthovense Kring ik mij grotendeels baseerde. U kunt die lezing hier terugzien (na 11 minuten wordt de lezing goed verstaanbaar). Of naar zijn boek “Homo Universalis; moreel kompas voor een nieuwe Europese renaissance” (2019) uitgegeven bij De Geus.