“Laten we een punt in het nabije verleden prikken, zeg 50 jaar geleden. Dat was een wereld waarin staten opereerden voor wie militair geweld de gewoonste zaak van de wereld was – tijdens de Koude Oorlog. Le politique, de overheid, zag zich zo groot als een huis. Maar 50 jaar later zien we dat huis niet meer staan. De overheid lijkt als vanzelf te functioneren, zelfs als ze in werkelijkheid nog steeds heel present is. Ze ligt er niet langer bovenop, maar is er als het ware onder geschoven en vormt nu de sokkel waarop de samenleving stut. Aan het woord is de Franse filosoof, historicus en hoogleraar Marcel Gauchet, onder meer hoofdredacteur van het toonaangevende tijdschrift ‘Le Débat (Histoire, politique, société)’.

Gauchet schetste in 1985 al hoe een door goden en magie bevolkt universum geleidelijk plaatsgemaakt had voor een wereld waarin de mens centraal stond. Het christendom had als religie ‘de ontsnapping uit de religie’ mogelijk gemaakt. Er volgden boeken over onderwijs, mensenrechten en de rol van religie in de democratie. Januari dit jaar sloot Gauchet zijn beschrijving af over hoe het de (Europese) mens was vergaan. “Europa was de wieg van het proces dat we ‘de moderniteit’ noemen.” Volgens Gauchet is ‘het verschrikkelijke’ aan de Europese geschiedenis dat ‘we’ enorme mogelijkheden hadden en die niet hebben benut en ook nù benutten ‘we’ onze mogelijkheden niet. “Kijk maar wat er rond de eeuwwisseling [bijna 120 jaar geleden; GjH] rondliep aan wetenschappers, kunstenaars, musici, schrijvers, filosofen. En niet alleen in steden als Londen, Parijs of Wenen. Maar tot in Oslo! Denk je eens in wat het geweest had kunnen zijn… En ook in Berlijn, voeg ik er aan toe omdat ik zondag nog is de straat stond waar Albert Einstein zijn relativiteitstheorie ontwikkelde. “Wat hebben wij de wereld te bieden behalve een tandeloos humanisme?”, vraagt Gauchet zich af.

Vrijheid heeft geen betekenis zodra je er niets mee kunt

In Nederland bekritiseert column- en essayist Bas Heijne het op individuele zelfontplooiing gerichte ‘verlichtingsdenken’, dat geen oog heeft voor groepsverlangens en collectieve identiteit. Gauchet voegt daar nog een dimensie aan toe: het huidige onbehagen is niet los te zien van de specifieke fase van het moderniseringsproces waar we in verkeren. Want, zo redeneert hij, waren ooit gemeenschap, hiërarchie en traditie bepalend en religie structurerend, nu draait alles om gelijkheid, individualiteit en vrijheid. Het is een proces waarbij de maatschappelijke orde van een ‘heteronome’, waarin mensen onderworpen waren aan veel regels, een ‘autonome’ wordt. Vanaf de jaren zeventig is dat proces volgens Gauchet in het seculiere Europa ‘geradicaliseerd’: in korte tijd viel alles wat het individu nog inkaderde (familie, natie, religie, traditie) weg en daarmee de laatste resten van de heteronome orde. Het individu werd, vrij naar de Franse filosoof en schrijver Jean-Paul Sartre, de ‘onoverschrijdbare horizon’ van onze tijd. Nooit eerder waren we als individu zo vrij en niet eerder kregen we gezamenlijk zó weinig voor elkaar.

Het autonome individu ontleend haar autonomie volgens Gauchet niet aan een economisch model. Het autonome individu is daarentegen volgens hem een idee dat rust op een samengaan van geschiedenis, politiek en recht, dat wanneer ze zich geheel en al openbaart onzichtbaar wordt. Vandaar dat beeld van de sokkel aan het begin van dit stukje: we leven op een sokkel van geschiedenis, politiek en recht en kijken naar boven, naar elkaar en opzij, maar niet naar onder. We hebben er geen idee meer over hoe ‘onze’ samenleving functioneert. Wat rest is volgens Gauchet een diepe onzekerheid en wat in het vooruitzicht wordt gesteld wordt daarbij ook nog eens niet waargemaakt. Zo zijn we volgens hem terecht gekomen in een ‘gevangenis zonder tralies’, maar op een sokkel waar we niet vanaf kunnen.

Bevrijd van het korset van de heteronomie zou de perfecte unie tussen kunnen en weten werkelijkheid worden. Dankzij het begrip over zichzelf en de middelen die haar ter beschikking stonden leek het sinds de ’70er jaren alsof de mensheid voor het eerst in de geschiedenis geheel en al over zichzelf kon beschikken. Maar de realiteit blijkt een heel andere. De mens is tot nogal wat waanzin in staat. Deze kloof tussen gewekte verwachting en problematische werkelijkheid ziet Gauchet als dè bron van de huidige desoriëntatie. Hij geeft het voorbeeld van adolescenten. “Die trekken doorgaans in groepjes op maar zijn aldoor gefrustreerd, omdat het ze zelfs binnen hun kleine groepje niet lukt om het eens te worden over wat ze zullen gaan ondernemen.
Waarom wenden kiezers zich van de politiek af? Omdat politici niets voor elkaar lijken te krijgen als ze eenmaal worden gekozen.
Mensen hechten heel erg aan hun verworven vrijheid en onafhankelijkheid. Tegelijk zijn ze diepgaand bezorgd over een wereld waarin niets mogelijk lijkt wat het individu overstijgt en de wereld kan veranderen; lees: ‘verbeteren’.

Terug naar de heteronome orde kan in Europa niet. Gemeenschap, hiërarchie en traditie zijn niet langer bepalend en religie is niet meer structurerend. We zullen het met de autonome orde moeten doen. Echter, stellen dat het autonome individu heeft gezegevierd en dat hier de geschiedenis eindigt, is stellen dat er geen revolutionair perspectief meer mogelijk is.

De vraag is nu juist hoe erin te slagen ons in een autonome orde betekenisvol te organiseren. Door heel haar geschiedenis heen heeft de mensheid zich altijd inventief gedragen. “Ik zeg niet”, zegt Gauchet, “dat het ook daadwerkelijk zal gebeuren, maar ik acht de mens in staat de sprong te maken, de sprong naar een hoger niveau van veeleisendheid ten opzichte van zichzelf.” We zouden maar eens moeten beginnen met te erkennen dat neoliberalisme een ideologie als iedere andere is, want vrijheid heeft geen betekenis zodra je er niets mee kunt.

Bron: “Een gevangenis zonder tralies; Marcel Gauchet” slot van een serie over ‘Woede’ door Marijn Kruk in De Groene Amsterdammer van 26 juli 2017.